Kraboszki

 

Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Kraboszka,
data odczytu: 01.11.2024

W ostatnich latach coraz większą popularność w naszym kraju zyskuje Halloween. Widać to między innymi w sklepach, gdzie pojawiają się ekspozycje z dekoracjami, kostiumami i gadżetami. Nieodłącznym elementem stały się także wydrążone dynie. Jednak korzeni tych ozdób należy szukać w Irlandii. Dziś chciałbym rzucić trochę światła na nasze rodzime, słowiańskie odpowiedniki – kraboszki.

Kraboszki były drewnianymi maskami, wykonywanymi na obchody święta dziadów, słowiańskiego święta ku pamięci zmarłych. Obecnie używa się także nazwy karaboszki, co ma być efektem literówki popełnionej gdzieś w literaturze u początku XX wieku (jednak sam muszę przyznać, że ta nazwa po prostu brzmi dobrze). Najstarsza wzmianka o tych maskach pochodzi z Kroniki Kosmasa, spisanej na czeskim dworze mniej więcej w tym samym czasie w którym powstał nasz polski odpowiednik, Kronika Galla Anonima[1]:

Także pogrzeby, które odbywały się w lasach i na polach, i korowody, które odprawiali podług pogańskiego zwyczaju, na dwóch i trzech rozstajnych drogach, jakby dla spokoju dusz. Także i bezbożne gry, które [Słowianie] wyprawiali nad swoimi zmarłymi, tańcząc z nałożonymi na twarz maskami i wywołując cienie umarłych. Te okropności i inne świętokradcze wymysły dobry książę [Brzetysław] wyplenił, aby się więcej nie działy wśród ludu Bożego.

Maski były drewniane i miały pomagać w kontakcie ze zmarłymi lub pozwalać wcielać się w ich role przy okazji świętowania Dziadów. A relacja ta nie sprowadzała się tylko do modlitwy czy wspominania zmarłych. Uważa się, że początkowo uczty dla przodków przygotowywano bezpośrednio przy grobach na cmentarzach, a z biegiem wieków przeniesiono się do ludzkich domostw. W izbach zostawiano pusty talerz dla ducha przodka, który miał odwiedzić rodzin – zwyczaj ten przetrwał chrystianizację i co prawda praktykowany jest w Wigilię Bożego Narodzenia, ale i w naszych czasach również pozostawia się puste miejsce dla niespodziewanego gościa, który w powszechnym mniemaniu zastąpił dusze przodka. Aleksander Gieysztor przytacza jedną z formuł, mającą rozpocząć obcowanie z duchami w to szczególne święto[2]:

Święci dziadowie, chodźcie do nas wieczerzać, proszę was na wieczerzę.

Przypuszcza się, ze to koniec ucztowania z przodkami (dziadami) dał początek tradycji palenia zniczy. Dusze po uczcie musiały wrócić do Raju (w tak zwane Zaduszki, których nazwa przetrwała do dziś). Musiały więc przebyć tę samą drogę, którą wróciły do świata żywych i do domostw swoich krewnych. Tak więc zapalony znicz, czy świeczka na grobie była jakoby latarnią, która miała oświetlać powrót i gwarantować, że dusza zmarłego trafi na powrót szczęśliwie do Raju. Wedle inne wersji, zapewniała też zmarłym odrobinę ciepła w świecie śmiertelników.

Wróćmy jednak do kraboszek. Inną ich funkcją, miało być odstraszanie złych duchów. Nie tylko bowiem dobre dusze miały łatwiejszy kontakt ze światem żywych w święto Dziadów, ale i te mniej przyjazne ludziom. Pokraczny, czasem i straszny wyraz kraboszek służyć miał właśnie temu celowi. Być może też założenie maski było symbolicznym wejściem w inną rolę, w postać osoby będącej na pograniczu świata żywych i umarłych. Jedna z teorii sugeruje też, że masek używano dopiero po odprowadzeniu duszy w pobliże grobu, by pod nią nie rozpoznała krewnego i nie podążyła za nim z powrotem do domu, tym samym gubiąc się i zostając w świecie śmiertelników.

Najsłynniejszą kraboszką jest bodaj ta znaleziona podczas prac archeologicznych przeprowadzanych w Opolu w latach 50. i 60. XX wieku. Datuje się ją na X/XI wieku. Pomimo chrystianizacji Polski maski, jak i inne przedmioty oraz zwyczaje ze starej wiary, nie zniknęły od razu. Dekret papieża Innocentego II z dnia 8 stycznia 1207 potępia odgrywanie scen w kościołach i katedra z użyciem karaboszek (w tym n a terenie katedry gnieźnieńskiej, która powstała w miejsce wcześniejszej słowiańskiej świątyni, co potwierdzone zostało przez Jana Długosza, zbudowanej prawdopodobnie na cześć Nyji, Boga opiekuńczego zmarłych dusz właśnie). Dekret na niewiele się zdał, albowiem jeszcze arcybiskup gnieźnieński Janisław w 1326 roku wspominał o ludziach i księżach, którzy zakładali maski w kościołach i na cmentarzach podczas święta zmarłych.

Kończę ten temat, ufając, iż przybliżyłem trochę słowiańskie kraboszki związane ze świętem Dziadów. Tak więc gdy następnym razem zobaczycie kolorowe maski z meksykańskiego Día de Muertos czy anglosaskiego Hallowen, pamiętajcie, że Słowianie również mieli podobne, rytualne zasłony twarzy.

Na sam koniec tradycyjnie chciałbym zachęcić do polubienia mojego profilu na Facebooku, a także do udostępniania moich artykułów, bym mógł dotrzeć do szerszego grona Czytelników. A jeśli jesteś w stanie wesprzeć rozwój mojego bloga finansowo, zapraszam do dołączenia do Patronów, wzorem Piotra Brachowicza.

---

[1] Źródła hebrajskie do dziejów Słowian i niektórych innych ludów środkowej i wschodniej Europy, E. KUpfer, T. Lewicki, Wydawnictwo Ossolineum, 1956, Wrocław, s. 17.

[2] Mitologia Słowian, Aleksander Gieysztor, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2006, Wydanie II, s. 260.