Tyr - bóg wojny

Źródło: https://fineartamerica.com/featured/tyr-the-germanic-war-god-tyr-who-mary-evans-picture-library.html?product=art-print, data odczytu: 08.04.2019.

Dziś dla odmiany trochę mitologii. Swego czasu przytoczyłem opis Widara – boga spokoju i zemsty. Dziś chciałbym zaprezentować Týra – boga wojny.

Týr był synem olbrzyma Hymira i olbrzymki Hroðr, którzy w przeciwieństwie do większości swoich współplemieńców byli przyjaciółmi Asów. Pomimo, że nie należał do dynastii Odyna, ani do Wanów, uznawany był przez wikingów za boga.  

Przyjmuje się, że Týr był niegdyś najwyższym z bogów w wierzeniach nordyckich, a być może przez pewien czas nawet jedynym (monoteizm). Wspomniałem już o tym w jednej z pierwszych notek. Religia ewoluuje. Pierwotny kult bóstw natury w Skandynawii został prawdopodobnie zastąpiony kultem jednego boga, by następnie ewoluować w politeistyczną religię z panteonem bóstw, na którego czele stanął Odyn. Jednym z głównych argumentów podpierających tą tezę jest staronordyckie słowo týr, którym w Eddzie określa się boga. Liczbą mnogą jest tívar (bogowie). Również starogermańskie słowo tiwaz to określenie bogów – w kulturze nordyckiej zaś runa o nazwie Tiwaz jest poświęcona właśnie Týrowi. Od jego imienia pochodzi współczesna angielska nazwa wtorku – Tuesday (od Tiwaz) oraz m.in. szwedzka (Tisdag)  i norweska (Tirsdag). 

Drugim argumentem jest patronowanie innym dziedzinom życia, które w różnych religiach są często związane z naczelnym bóstwem. Týr był nie tylko bogiem wojny, ale także prawa, honoru, przysięg, sprawiedliwości oraz nieba. Warto w tym miejscu przytoczyć jeden z przydomków Odyna – Hangatýr – Bóg Wisielców. Historycy uważają, że przydomek ten był we wcześniejszych wiekach jedną z wariacji imienia Týra i podkreślał sprawiedliwy charakter tego boga.

Trzecim argumentem jest znalezisko z miejscowości Negova (obecna Słowenia). Odkopany w 1929 roku hełm (nazywany hełmem z Negau, od austriackiej nazwy miejscowości), datowany na ok. 600 r p.n.e., ma umieszczoną na sobie runiczną inskrypcję o treści Harixasti Teiwa. Sentencję tą można przetłumaczyć jako Dowódca (Patron) armii Tiwaz (Tyr). 

Źródło: https://rokus01.wordpress.com/2011/05/15/old-germanic-in-la-tene/, 

data odczytu: 08.04.2019.

W epoce, w której dominował kult Asów, Týr stał się przede wszystkim bogiem wojny. Biorąc pod uwagę, iż Týr był swego czasu głównym bóstwem, objęcie przez niego sztuki wojennej pokazywało, jak ważną częścią życia w tamtej epoce była wojaczka. Wojownicy przed bitwami składali blót (ofiarę) z miodu, mięsa i krwi, modląc się do niego o zwycięstwo lub miejsce w Walhalli. Często przyozdabiano bronie i tarcze runą Tiwaz, która miała dodawać siły właścicielom oręża i zbroi. Warto podkreślić, że wojownik powinien używać ich z rozwagą. Týr nie patrzył przychylnie na osoby, które złamały topór lub strzaskały tarczę oznaczoną jego runą. 

Starsze wyobrażenia Týra przedstawiają go z włócznią (w późniejszym okresie włócznia stała się ulubioną bronią Odyna). Imię żony Tyra nie zachowało się do dnia dzisiejszego. Jedyne, co o niej wiemy, to że dała się uwieść Lokiemu [1]:

TYR. Ja bez ręki, ty beze czci, smutna dla obu strata; źle jest wilkowi, gdy musi w więzach, czekać władców przyćmienia.

LOK. Milcz Tyrze, zdarzy się twej żonie, że ze mnie syna mieć będzie; łokieć lub pieniądz, otrzymałżeś kiedy, za tę zniewagę nędzniku?

Jedna z przygód Týra, której treść zachowała się do dnia dzisiejszego, opowiada o jego wspólnej wyprawie z Thorem po kocioł Hymira. Asowie postanowili uwarzyć piwo na zbliżającą się ucztę, jednak nie mieli naczynia odpowiedniej wielkości. Týr zasugerował, że mogą zwrócić się z prośbą do jego ojca, olbrzyma Hymira, który posiadał największy kocioł we wszystkich dziewięciu światach. Mit ten dokładniej opiszę przy notce poświęconej Hymirowi.

Inny mit dotyczy spętania Fenrira (staronord. Mieszkaniec Bagien). Fenrir był olbrzymim wilkiem, synem Lokiego. Potomstwo Lokiego niepokoiło Odyna. Udał się więc do Norn po poradę. Te przepowiedziały mu, że dzieci Lokiego przyczynią się do śmierci jego i innych bogów. Po powrocie do Asgardu Odyn zrzucił Jormunganda, innego syna Lokiego o wyglądzie wielkiego węża, do oceanu w Midgardzie. Córkę Lokiego, Hel, umieścił  w podziemnym świecie, który od jej imienia nazywa się Helheimem (od tej nazwy pochodzi współczesne angielskie słowo hell ­– piekło). Trzecie dziecko Lokiego, wilk Fenrir, miał pozostać w Asgardzie pod czujnym okiem bogów. Fenrir był jednak agresywny wobec tych, którzy próbowali go oswajać i karmić. Tylko Týrowi pozwalał się zbliżać i karmić siebie. Fenrir rósł i nabierał sił, co niepokoiło Asów. Powodował też coraz większe zniszczenia podczas swoich zabaw. Odyn postanowił spętać bestię. Użyto w tym celu dwóch magicznych łańcuchów. Pierwszym z nich był Leying. Fenrir zerwał go jednak bez problemu. Asowie wykuli więc solidniejszy łańcuch i rzucili na niego potężniejsze czary – tak powstał Dromi. Jednak Fenrir zerwał go również bez najmniejszego problemu.

 Źródło: http://www.encyklopediafantastyki.pl/index.php?title=Tyr, 
data odczytu: 08.04.2019.

Asowie zwrócili się z prośbą do krasnoludów ze Svartalfheimu, najbieglejszych kowali we wszystkich dziewięciu światach. Ci stworzyli magiczną sieć Gleipnir (staronord. Otwartość) z dźwięku kociego stąpania, z brody niewiasty, z korzeni gór, ze ścięgien niedźwiedzia, z oddechu ryby oraz z ptasich wymiocin[2]. Asowie nakłonili Fenrira, by spróbował zmierzyć się z tą siecią. Przekonywali go, że to forma zawodów. Uspokajali zarazem, że skoro nie miał problemu z potężnymi łańcuchami, to i z siecią grubości pajęczyny także nie powinien mieć. Fenrir wyczuł  postęp. Zgodził się na próbę, jednak postawił warunek – któryś z bogów miał włożyć rękę do jego pyska. Chętnych nie było zbyt wielu. Tylko Týr zdobył się na odwagę, by wsunąć prawą dłoń do paszczy swojego podopiecznego. Kiedy sieć Gleipnir została narzucona na wilka, ten zrozumiał, że dał się uwięzić. Szarpał się i miotał, ale magiczne więzy krasnoludów nie puszczały. Wtedy odgryzł swojemu opiekunowi dłoń. Od tej pory Týr nosił przydomek Einhendr - Jednoręki, w miejsce wcześniejszego Sättir Manna – Pojednawca Ludzi. Stare wikińskie porzekadło mówi, że Týr nie podaje ręki na zgodę. W kulturze dawnej Skandynawii, podobnie jak obecnie, w geście pojednania, ludzie ściskali sobie prawą dłoń. Przysłowie oznacza, że nie ma mowy o zgodzie pomiędzy naprawdę skonfliktowanymi osobami.

Týr nawet po stracie prawicy pozostał bogiem wojny. Kalectwo wymusiło od niego nauczenie się walki lewą ręką i noszenia tarczy na kikucie prawej. W dniu Ragnaröku stanie do walki z czterookim psem bogini Hel – Garmem. Garm rzuci się na boga wojny, gryząc dotkliwie. W chwili, w której Týr będzie znajdował się pod bestią, rozpłata jej brzuch mieczem. Oboje zginą w tym pojedynku od odniesionych ran.

---

[1] Edda starsza i młodsza, tłum. Joachim Lelewel, wyd. Armoryka 2012, s. 69.

[2] Tyr, encyklopediafantastyki.pl/index.php?title=Tyr, data odczytu: 24.01.2016.